Mật ong: siêu thực phẩm và dược phẩm tự nhiên

Lợi ích của mật ong còn to lớn hơn nhiều lần so với một chức năng sống đơn giản và một tuổi thọ ngắn hạn của loài vật cần cù này. Ong biết rõ công dụng và lợi ích của mật là điều dễ hiểu. Tuy nhiên, không chỉ dừng lại ở đó, loài vật bé nhỏ này lại có những cách tiêu thụ mật ong rất tinh vi, khiến con người không thể ngừng thắc mắc rằng tại sao chúng có thể chọn ra được loại mật tốt nhất để chữa bệnh cho con ong bệnh giữa hàng tá loại mật khác nhau. Ngược dòng lịch sử, ở vài thế ký trước, trong một danh sách dài đằng đẵng các loại thực phẩm chức năng có lợi cho sức khỏe con người chưa hề đề cập đến bất cứ loại mật ong nào. Nhà côn trùng học May Berenbaum, thuộc đại học Illinois tại Urbana-Champaign cho biết rằng thậm chí cả những người nuôi ong lâu năm hay các nhà ong học vẫn không xem mật ong khác với nước đường là bao. Con người cần phải học tập loài vật nhỏ bé này rất nhiều nếu như muốn hiểu được hết các sắc thái dinh dưỡng của mật ong. Từ đó về sau chứng kiến sự ra đời của hàng loạt các nghiên cứu cho thấy mật ong chứa nhiều các hóa chất từ cây cỏ – thứ ảnh hưởng đến sức khỏe của ong mật. Các thành phần trong mật ong có tác động lớn đến sức khỏe loài vật này. Cụ thể là giúp tăng tuổi thọ, tăng khả năng chịu đừng các điều kiện khắc nghiệt của thiên nhiên như lạnh dữ dữ dội, nóng bỏng rát, tăng cường khả năng chống lại bệnh lây nhiễm và chữa lành các vết thương. Nhờ các phát hiện trên đã mở ra một con đường mới để giúp đỡ loài ong, khi loài vật này đang chịu tác động nặng nề từ kí sinh trùng, thuốc trừ sâu, và môi trường sống ngày càng bị thu hẹp những năm gần đây.

Ong biết lấy mật từ khi nào?

Mật ong là một loại thực phẩm ngọt và ngon khi ăn kèm với bánh mì nướng hoặc trà nóng, tuy nhiên nếu chỉ nghĩ công dụng chỉ có nhiêu đó thì thực sự sai lầm. Thứ chất lỏng sền sệt bạn cảm nhận được bằng mắt ấy chủ yếu là đường mà các con ong dùng để nuôi thân. Nhưng loại đường mật ong này có chứa nhiều enzyme và các loại vitamin, khoáng chất và các phân tử hữu cơ. Nhờ các loại dưỡng chất này đã tạo nên sự độc đáo riêng biệt cho từng loại mật kèm các lợi ích sức khỏe khác nhau cho ong. Một số loài côn trùng khác cũng có thể làm ra mật như ong vò vẽ, ong bắp cày, tuy nhiên số lượng mật tạo ra đủ dự trữ thì không phải loại ong nào cũng làm được. Như ong mật, để có được khả năng này chúng đã phải trải qua hàng triệu năm tiến hóa. Ong mật tách ra khỏi họ ong bắp cày vào khoảng 120 triệu năm trước, vào thời điểm đỉnh cao tiến hóa và sinh sôi nảy nở của các loại cây cỏ có hoa. Cùng với sự phát triển phong phú của các loại hoa và cùng với sự thay đổi nhất định trong hành vi của loài ong khi chuyển sang nuôi ấu trùng ong bằng phấn hoa thay vì côn trùng chính là nguồn cơn thúc đẩy sự tiến hóa của gần 20 000 loài ong. Để trở thành chuyên gia trong lĩnh vực sản xuất mật, ngoài sự cần mẫn và chăm chỉ vốn có của mình, ong cần thêm một vài mánh khóe nho nhỏ. Ong bắt đầu thêm một chút mật hoa và phấn hoa, đồng thời nhào nặn thành các viên có hình khối đặc biệt thuận tiện cho việc di chuyển hơn. Hình thành các tuyến tiết sáp, nhằm để phân tách mật hoa lỏng và phấn hoa cứng ở các khu vực riêng lẻ nhau.

Vật liệu xây dựng linh hoạt

Theo ông Christina Grozinger “Sáp cho phép tạo ra một vật liệu xây dựng rất linh hoạt”. ông là người vốn nghiên cứu về các cơ chế tạo ra hành vi xã hội và sức khỏe của loài ong. Bạn có bao giờ thắc mắc rằng tại sao rằng tổ ong lại có hình lục giác không ? hóa ra là vì hình lục giác là hình dạng hiệu quả nhất để lưu trữ mật hoa vì chúng đan vào nhau cực kỳ chặt chẽ. Theo Grozinger nhận định “đây là một kỳ công kỹ thuật”. Khi xây dựng những tế bào nhỏ và đồng nhất có một lợi thế khác nữa là vì có diện tích bề mặt lớn hơn nên hơi nước bay nhanh hơn, độ ẩm thấp nên vi khuẩn sẽ bị ức chế sinh trưởng nhiều hơn. Quá trình làm ra mật để đổ vào các ô đó sẽ bắt đầu khi ong hút mật hoa lên. Nhìn có vẻ như là ong đang ăn mật nhưng mật được di chuyển đến nơi khác không phải dạ dày nó mà được đưa đến nơi khác có lẫn nhiều enzyme để trộn mật.

Xây dựng những tế bào nhỏ, đồng nhất có một lợi thế khác: diện tích bề mặt lớn hơn có nghĩa là nước bay hơi nhanh hơn và ít nước hơn có nghĩa là vi khuẩn sinh trưởng ít hơn.

Trong đó, có thể kể đến 1 số loại enzyme như là invertase có vai trò tách đôi phân tử sucarose của mật hoa thành glucose và fructose dù ong được phát hiện rằng không gen để tạo ra enzyme cắt sucarose này mà phải nhờ vào một loại vi khuẩn khác sống trong ruột ong. Khi về đến tổ, ong lấy mật sẽ nôn mật cho những con ong khác. Đường đi từ miếng đến miệng sau đó cắt giảm nước và tạo thêm nhiều enzyme, quy trình phân hủy mật hoa và ngăn chặn vi khuẩn được tiếp tục. Sau đó,những con ong đưa hỗn hợp này vào một ô ở trong tổ ong hình lục lăng này, và không ngừng đập cánh để nước tiếp tục bay hơi bớt. Enzyme Glucose oxidase tiến hành hoạt động để chuyển đổi một lượng glucose thành axit gluconic giúp bảo quản mật ong tốt hơn. Các phản ứng hóa học xảy ra ở đây giúp làm giảm độ pH, tăng độ axit và tạo ra thêm các hydrogen peroxide có tác dụng ngăn ngừa vi khuẩn phát triển ở nồng độ thấp. Một số enzyme khác sẽ được thêm vào để cân bằng hydrogen peroxide này trong tầm kiểm soát. Các chú ong vú em sẽ cho các con ong khác ăn mật đã được chế biến và giữ lại 1 phần tích trữ cho những ngày mưa giông lạnh giá.

Thuốc ngọt

Mối liên kết giữa Berenbaum và mật ong chính là mật hoa. Bà biết được trong mật hoa có sự pha trộn của nhiều hóa chất thực vật, các hợp chất ngăn ngừa sâu bệnh, kích thích thực vật sinh trưởng và trao đổi chất. Bà có cảm giác rằng những hóa chất thực vật này ở đó để được mang theo khi ong biến đổi mật hoa thành mật ong. Bà muốn biết rằng chúng có tác dụng gì cho loài ong. Berenbaum bắt đầu tìm hiểu về những hóa chất khascnhau trong mật ong. Năm 1998, nhóm nghiên cứu của bà phát hiện ra tằng các loại mật ong khác nhau sẽ có khả năng chống oxy hóa khác nhau, phụ thuộc vào loại hoa mà ong đó thu thập. Chính điều ấy đã khơi gợi sự quan tâm của bà. Không lâu sau, bà phát hiện rằng những con ong mật được ăn nước đường trộn với hai hóa chất thực vật và mật ong – axit p-coumaric và các chất chống oxy hóa mạnh như quercetin – chống chọi được thuốc trừ sâu tốt hơn và sống lâu hơn những con chỉ uống nước đường. Bà cùng các đồng nghiệp đã báo cáo phát hiện trên tạp chí Insects vào năm 2017. Axit abscisic củng cố các phản ứng miễn dịch của ong, cải thiện thời gian chữa lành vết thương, khả năng chịu lạnh. Hơn thế nữa, các hóa chất thực vật khác giúp giảm tác động của ký sinh trùng – nguyên nhân làm cho mật ong suy giảm. Cụ thể như việc sử dụng một loại si rô chứa thymol có trong cây húng tây giúp làm giảm một nửa số lượng bào tử nấm của con ong bị nhiễm nâm.

Con người có thể có tác động tốt đến với ong bằng cách để nhiều loại mật ong khác nhau trong tổ. Các hóa chất thực vật còn chứng minh được khả năng ức chế các loại vi khuẩn gây ra bệnh thối ấu trùng. Đây là cách làm được khuyến khích dùng tại Mỹ khi mà căn bệnh này lây lan mạnh và đốt cháy toàn bộ tổ ong. Một số loại hóa chất thực vật khác còn phát huy tác dụng tăng cường hoạt động của các gen giải độc và miễn dịch cho cơ thể.

Ví dụ, khi ong được tiếp hóa chất mật hoa như anabasine, thì một gene có vai trò tạo protein kháng khuẩn được kích thích sản xuất, theo một nhóm nghiên cứu cho biết trên Tạp chí Côn trùng học Kinh tế vào năm 2017.

Các hóa chất thực vật có thể bảo vệ sức khỏe cho ong bằng cách giữ gìn môi trường sống cho các vi sinh vật bên trong và trên cơ thể loài ong: hệ vi sinh của ong. Theo nghiên cứu được công bố năm ngoái trên tạp chí Vi sinh ứng dụng, các chất hóa học như caffefine, axit gallic, axit p-coumaric và kaempferol đều có khả năng gia tăng sự đang về số lượng vi khuẩn đường ruột của ong mật

Khi ong mật có một hệ vi sinh đường ruột khỏe mạnh sẽ giảm tần suất mắc phải các loại kí sinh. Ong mật thậm chí còn chọn được loại mật cải thiện sức khỏe mỗi khi chúng nhiễm bệnh. Nhà côn trùng học Silvio Erler và nhóm của ông thực hiện thí nghiệm đưa ra 4 loại mật ong cho những con ong bị nhiễm kí sinh trùng. Và chúng có xu hướng chọn mật hướng dương vì đây là loại thuốc tốt nhất cho căn bệnh này và có hàm lượng hoạt tính kháng sinh cao nhất.

Ong mật tự chữa lành ?

Mặc dù mật ong là liều thuốc hiệu quả giúp tăng miễn dịch cùng nhiều lợi ích sức khỏe nhưng không phải là thần dược chữa bách bệnh. Theo thống kê, những người nuôi ong ở Mỹ đã phải hi sinh 45% đàn ong trong vòng 1 năm từ 4/2020 -> 4/2021, năm tồi tệ thứ hai từ khi tổ chức phi lợi nhuận Bee Informed Partnership bắt đầu tiến hành khảo sát và nghiên cứu từ 2006.

Dù là những người nuôi ong đã để lại một ít mật trong tổ ong, việc có nhiều loại mật ong trong tổ có 1 số lợi ích nhất định. Nghiên cứu chỉ ra rằng các loại mật ong khác nhau từ những con ong tìm mật khác nhau trên hoa dương hòe, hoa hướng dương và nhiều loài hoa sẽ ngăn chặn được các loại vi khuẩn khác nhau.

Erler ví sự đa dạng này tựa như một nhà thuốc, với mỗi triệu chứng sẽ có một loại thuốc khác nhau để đặc trị. Tuy nhiên, nhà thuốc này chỉ bán được thuốc nếu như có đúng loại hoa đó. Không phải chỉ đơn giản về số lượng và sự đa dạng mà còn phải xuyên suốt mùa sinh trưởng, theo Berenbaum, đồng tác giả đánh giá tổng quan về tác động của mật đối với sức khỏe của ong trong Đánh giá côn trùng học hàng năm 2021 nói. Những cánh đồng rộng lớn như hạnh nhân, táo, bí ngô, lê nơi được đưa ong đến để thụ phấn đang đau đầu vì vấn đề thiếu vắng sự đa dạng sinh học. Cải thiện đa dạng hoa giúp ong thêm khỏe mạnh theo Arathi Seshadri, nhà côn trùng học tại Phòng thí nghiệm sức khỏe ong mật của Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ ở Davis, California. USDA khuyên khích các chủ đất chuyển 1 phần đất trồng trọt thành nơi hoang dã để các loài thụ phấn có thể duy trì. Dù là kể cả có nguồn dinh dưỡng tốt hơn cũng không giải quyết được các vấn đề mà loài ong đang đối mặt. Nhưng đảm bảo rằng ong mật có tủ thuốc riêng là điều có ích, Erler nói. Ông cũng gợi ý cho người nuôi ong có thể để lại trong tổ một phần mật được lấy từ nhiều loại hoa để đảm bảo sức khỏe cho đàn ong của mình. Bà Berenbaum khi bắt đầu nghiên cứu vì nhân thấy rằng mật ong xứng đáng được chú ý nhiều hơn.